O'zbekiston Tarixi

O‘zbekistonning qadimgi davri tarixi O‘zbekiston hududi qadimdan insoniyat uchun yashashga qulay bo‘lgan mintaqalardan biri bo‘lib, u yerda insoniyat tarixi juda erta davrlardan boshlab shakllana boshlagan. Eng qadimgi davr – tosh davri deb ataladi. Bu davr, taxminan, miloddan avvalgi bir million yillardan boshlab boshlangan bo‘lib, odamlar dastlab toshdan oddiy qurollar yasab, ovchilik, baliqchilik va yovvoyi o‘simliklarni terish bilan kun kechirganlar. O‘zbekiston hududida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Surxondaryo viloyatidagi Teshiktosh g‘ori, Samarqand viloyatidagi Obiraxmat va boshqa joylarda tosh davri odamlariga oid yodgorliklar topilgan. Teshiktoshdan topilgan Neandertal bola skeleti bu hududda qadimda odamlar yashaganining muhim isboti hisoblanadi. Keyinchalik odamlar asta-sekin hayotni chuqurroq anglab, yashash tarzini o‘zgartira boshladilar. Neolit davrida, ya’ni miloddan avvalgi 8-5 ming yilliklarda, odamlar yovvoyi hayvonlarni qo‘lga o‘rgatib, chorvachilik bilan shug‘ullana boshladilar. Yovvoyi o‘simliklardan ekin yetishtirishga o‘tib, dehqonchilik rivoj topa boshladi. Bu jarayon insoniyat taraqqiyotida burilish yasagan bo‘lib, odamlar doimiy joylarda yashay boshladilar va qishloq xo‘jaligi asosida o‘z turmush tarzini qurishga kirishdilar. Shu davrga oid Qumoqtepa, To‘g‘on, Jarqo‘ton kabi joylardan topilgan yodgorliklar bu davr madaniyati haqida guvohlik beradi. Bronza davrida (miloddan avvalgi 3-2 ming yillar) odamlar metallni qayta ishlashni o‘rganib, bronzadan yasalgan mehnat qurollari va qurollarni ishlata boshladilar. Bu esa ishlab chiqarish jarayonining rivojlanishiga olib keldi. Bronza davrida Sug‘diyona, Baxtriya va Xorazm kabi mintaqalarda ilk ibtidoiy davlat birlashmalari paydo bo‘la boshladi. Bu mintaqalarda yirik aholi punktlari, saroylar, ibodatxonalar qurilgan. Jarkutan va Sapallitepa yodgorliklari o‘sha davrdagi shahar madaniyatining yorqin namunasi sifatida tarixda muhim o‘rin tutadi. Temir davri (miloddan avvalgi 1 ming yillik) esa insoniyat taraqqiyotida navbatdagi bosqich bo‘ldi. Odamlar temirdan ishlangan qurollar, asbob-uskunalar yasay boshladilar. Shu bilan birga yirik davlat tuzilmalarining shakllanishi ham aynan shu davrga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston hududida Xorazm, Baxtriya, So‘g‘diyona, Farg‘ona kabi tarixiy viloyatlar paydo bo‘lib, ular o‘zining siyosiy mustaqilligiga ega bo‘lgan. Bu davlatlarda markazlashgan boshqaruv, soliq tizimi, harbiy kuchlar bo‘lgan. Ayniqsa, So‘g‘diyona davlati o‘zining rivojlangan savdo yo‘llari bilan mashhur bo‘lib, u orqali Buyuk Ipak yo‘li o‘tgan. So‘g‘diyona aholisi o‘z yozuviga ega bo‘lgan, diplomatiya va savdo aloqalarida faol qatnashgan. Baxtriya davlati esa Afg‘oniston shimoli va hozirgi Surxondaryo viloyatining janubiy qismida joylashgan bo‘lib, bu yerda yuqori darajadagi madaniyat, hunarmandchilik va me’morchilik mavjud edi. Miloddan avvalgi IV asrda bu hududga mashhur yunon sarkardasi Aleksandr Makedonskiy yurish qilib, Baxtriyani bosib olgan. Shundan so‘ng, Greko-Baxtriya podsholigi tashkil topdi. Bu davrda yunon va mahalliy madaniyatlar o‘zaro uyg‘unlashib, noyob san’at asarlari vujudga keldi. Xorazm esa qadimdan sug‘oriladigan dehqonchilikka asoslangan taraqqiy topgan hudud bo‘lib, Amudaryo atrofida joylashgan. Bu hududda mahalliy dinlar, o‘z yozuvi va madaniyati mavjud bo‘lgan. Keyinchalik Xorazmda Xorazmshohlar davlati tashkil topadi, ammo bu allaqachon o‘rta asrlar davriga o‘tadi. Farg‘ona vodiysi esa qadimda Dovon nomi bilan tanilgan. Bu yerda chorvachilik va ot yetishtirish rivojlangan. Xitoy manbalarida Farg‘ona otlari – "qonli ter chiqaradigan otlar" sifatida tilga olingan va ularning o‘ziga xos jismoniy kuchi xitoyliklarni hayratga solgan. Bu otlar tufayli Xitoy bilan diplomatik va savdo aloqalari yo‘lga qo‘yilgan. Umuman olganda, O‘zbekiston hududi qadimdan buyuk davlatlar, rivojlangan madaniyat va san’at, o‘ziga xos yozuv, diniy e’tiqodlar va taraqqiyot markazi bo‘lib kelgan. Arxeologik qazishmalar, yozma manbalar va topilmalar orqali bu hududning insoniyat tarixida tutgan o‘rni tobora aniqroq ko‘zga tashlanmoqda. Bugungi kunda biz qadimgi davr merosini o‘rganib, undan faxrlanamiz va uni kelajak avlodlarga yetkazish muhim deb bilamiz.

O‘zbekiston hududiga islom dinining kirib kelishi milodiy VIII asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda Arab xalifaligi kengayish siyosatini olib borar va yangi hududlarga yurishlar qilardi. Shunday yurishlardan biri orqali islom dini Markaziy Osiyoga, xususan O‘zbekiston hududiga ham kirib kelgan. O‘sha paytda bu yerda zardushtiylik, buddaviylik, xristianlik va mahalliy e’tiqodlar keng tarqalgan edi. Islom dini avvaliga bu hududlarda katta qabul qilinmagan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan u asta-sekin xalq orasiga singib bordi va markaziy e’tiqodga aylandi. Arablarning bu hududga birinchi yurishlari VII asrning oxirlarida boshlangan. Biroq islom dini rasmiy tarzda VIII asr boshlarida, 712-yilda arab sarkardasi Qutayba ibn Muslim tomonidan olib kelingan. Qutayba o‘sha paytda xalifa nomidan Xuroson noibi edi. U o‘z yurishlarini janubiy O‘zbekiston hududidan – Baxtriya va Surxondaryodan boshlagan, so‘ng Buxoro, Samarqand, Farg‘ona kabi yirik shaharlarga yurish qilgan. Dastlab mahalliy aholining qarshiliklari bo‘lgan bo‘lsa-da, arablar bu yurishlarda muvaffaqiyatga erishgan va yangi dinni mahalliy xalqqa tanishtirishga muvaffaq bo‘lgan. Islom dini dastlab kuch bilan joriy etilgan bo‘lishi mumkin, ammo uning mohiyati, adolat, tenglik va ijtimoiy haqlik tamoyillari odamlarni o‘ziga jalb qila boshladi. Arablar tomonidan masjidlar, maktablar qurila boshlandi, Qur’on ta’limoti targ‘ib qilindi, arab tili esa diniy va ilmiy til sifatida kirib keldi. O‘zbekiston hududi islom madaniyatining yuksalishida muhim rol o‘ynadi. Ayniqsa, Buxoro, Samarqand, Termiz va Xiva kabi shaharlarda islom ilmlari, fiqh, tafsir, hadis ilmi rivoj topdi. O‘zbekiston hududida islom dini keng yoyilgach, bu yerdan islom olamining mashhur allomalari yetishib chiqdi. Ulardan eng mashhuri – Imom al-Buxoriy bo‘lib, u islom olamida Qur’ondan keyingi eng muqaddas kitob hisoblangan "Al-Jome’ as-sahih" hadislar to‘plamini tuzgan. Shuningdek, Imom Termiziy, Imom Nasafiy, Imom Moturidiy kabi yirik mutafakkirlar ham bu zamindan yetishib chiqqan. Ular nafaqat diniy sohada, balki falsafa, axloqshunoslik va ijtimoiy tafakkur yo‘nalishida ham ulkan asarlar yozganlar. Islom dini kirib kelgach, faqat e’tiqod emas, balki ijtimoiy tuzum, huquqiy tizim, siyosiy boshqaruv va madaniyatda ham o‘zgarishlar yuz berdi. Arab xalifaligi davrida bu hududlar valiylar orqali boshqarildi. Keyinchalik esa O‘zbekiston hududida mustaqil yoki yarim mustaqil musulmon davlatlari tashkil topdi. Ulardan biri – Somoniylar davlati (IX–X asrlar) bo‘lib, u islom madaniyati va ilm-fanining yuksak cho‘qqisiga erishgan. Buxoro bu davrda faqat siyosiy markaz emas, balki butun islom olamining ilm-fan markaziga aylangan. Keyinchalik Qoraxoniylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar kabi musulmon sulolalari bu hududlarda hukmronlik qilib, islom tamoyillarini davlat tuzumi va madaniyatiga chuqur singdirdilar. Bu davrlarda islom dini nafaqat shaxsiy e’tiqod, balki jamiyatni boshqaruvchi asosiy kuchga aylandi. Masjidlar, madrasa, kutubxonalar, ilmlar markazi sifatida faoliyat yuritdi. Ilm-fan, falsafa, matematika, tibbiyot va astronomiya rivoj topdi. Shunday qilib, islom dini O‘zbekiston hududiga kirib kelganidan boshlab, bu yerda chuqur ildiz otdi va xalq hayotining ajralmas qismiga aylandi. U nafaqat diniy asos, balki madaniy va ilmiy uyg‘onishning asosiy sababchisiga aylandi. Bugungi kunda ham O‘zbekiston xalqi islom madaniyatining boy merosini saqlab kelmoqda va uni faxr bilan eslaydi.

Temuriylar davri O‘zbekiston tarixida o‘ziga xos o‘rin egallagan, siyosiy qudrat, ilm-fan, madaniyat va me’morchilikning gullagan davri bo‘lib, 1370-yildan 1507-yilgacha bo‘lgan vaqt oralig‘ini qamrab oladi. Bu davr asoschisi — buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temur bo‘lib, u butun Movarounnahrni birlashtirib, kuchli markazlashgan davlat barpo etgan. Amir Temur 1336-yilda hozirgi Qashqadaryo viloyati hududida joylashgan Kesh (Shahrisabz) yaqinida tug‘ilgan. U barlos urug‘idan chiqqan bo‘lib, yoshligidan harbiy iste’dodi va siyosiy zakovati bilan ajralib turgan. 1370-yilda Samarqandni o‘z davlatining poytaxti qilib, u orqali butun Markaziy Osiyo va undan tashqarida joylashgan yurtlarga yurishlar uyushtirgan. Amir Temurning yurishlari Eron, Iroq, Suriya, Hindiston, Kavkaz, Kichik Osiyo, hatto Moskva atrofilarigacha yetib borgan. Uning asosiy maqsadi faqat yer zabt etish emas, balki tartib, qonun va madaniyat o‘rnatish edi. U bosib olingan hududlarda ilm, hunar, me’morchilik va islom qadriyatlarini rivojlantirishga alohida ahamiyat bergan. Ayniqsa, Samarqandni u o‘z davrining eng yirik madaniyat va fan markaziga aylantirgan. U yerda masjidlar, madrasalar, kutubxonalar, bozorlar, karvonsaroylar, saroylar, bog‘lar qurdirgan. Bibixonim masjidi, Gur Amir maqbarasi, Registon ansambli Temur davrining me’morchilik yodgorliklaridan eng mashhurlaridandir. Amir Temur vafotidan keyin davlat taxtiga uning o‘g‘illari va nevaralari chiqdi. Ular orasida eng yirik siymolardan biri bu — Mirzo Ulug‘bek edi. U nafaqat hukmdor, balki buyuk olim, astronom va matematik sifatida ham tarixda o‘chmas iz qoldirgan. Ulug‘bek Samarqandda Ulug‘bek madrasasi va dunyoning eng ilg‘or rasadxonasini qurdirgan. Bu rasadxona orqali yulduzlar harakati, vaqt va koinot haqidagi ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Ulug‘bek tomonidan yozilgan "Ziji jadidi Ko‘ragoniy" nomli astronomik jadval hali ham ilm-fan tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda. Ulug‘bek atrofida Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshiy, Ali Qushchi kabi buyuk olimlar faoliyat yuritgan. Temuriylar davri shuningdek, adabiyot va madaniyatning ham eng gullagan bosqichlaridan biri bo‘lgan. Ayniqsa, XV asr oxirida Hirotda hukmronlik qilgan temuriy shahzoda Husayn Boyqaro va uning do‘sti, vaziri — ulug‘ adib Alisher Navoiy faoliyati bu davrning g‘oyat muhim tomonidir. Navoiy o‘z asarlari orqali turkiy (chig‘atoy) tilini adabiyot, ilm-fan va davlat ishlari tiliga aylantirishga erishdi. U xalqparvarlik, odob-axloq, diniy qadriyatlar, insoniylik va ma’naviyatni ulug‘lagan. Alisher Navoiy ijodi tufayli o‘zbek tili ravnaq topdi, turkiy adabiyot esa jahon adabiyoti bilan tenglasha oldi. Temuriylar davrida me’morchilik, miniatyura san’ati, xattotlik, naqshinkorlik va kitobat ham yuksak darajaga chiqdi. Qo‘lyozma kitoblar, Qur’on nusxalari, san’at asarlari beqiyos go‘zallikda yaratilgan. Hirot, Buxoro, Samarqand, Shahrisabz kabi shaharlarda hunarmandchilik, kulolchilik, to‘qimachilik, zargarlik yuksak darajada rivoj topdi. Bu davr san’ati va ilm-fani Yevropa va Sharq olimlari e’tiborini tortgan. Biroq, Temuriylar davri siyosiy jihatdan uzoq saqlanib qola olmadi. XV asr oxiriga kelib, ichki nizolar, meros taxti uchun kurashlar, iqtisodiy zaiflashuv va tashqi bosimlar davlatning zaiflashuviga olib keldi. Nihoyat, 1507-yilda Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbeklar Temuriylar hukmronligiga yakun yasab, Movarounnahrda yangi — Shayboniylar sulolasini barpo etdilar. Temuriylar davri O‘zbekiston tarixida faqat zabt etish davri emas, balki ma’naviy uyg‘onish, ilm-fan va madaniyat yuksalgan yillari bo‘lib, bugungi kunda ham uning boy merosi xalqimizning faxriga aylangan. Buyuk ajdodlarimiz Amir Temur, Ulug‘bek, Alisher Navoiy va boshqa olim-u san’atkorlarning ishlari va g‘oyalari nafaqat tarix, balki hozirgi davrda ham yosh avlod tarbiyasi, milliy o‘zlikni anglash, ilm-fanga intilishda ilhom manbaidir.

O‘zbekiston Respublikasi uchun 1991-yil 31-avgust sanasi tarixiy burilish nuqtasi bo‘ldi. Aynan shu kuni O‘zbekiston o‘z mustaqilligini e’lon qildi va 1-sentabr mamlakatning Mustaqillik kuni sifatida bayram qilinadigan bo‘ldi. Bu voqea ming yillik tarixga ega xalqning orzu-umidlari ro‘yobga chiqqan, o‘z davlatiga, bayrog‘iga, konstitutsiyasiga ega bo‘lgan yangi davrni boshlab berdi. Mustaqillik e’lon qilingach, O‘zbekiston o‘z siyosiy tuzumini, iqtisodiy modelini, tashqi siyosatini va madaniy rivojlanish yo‘lini mustaqil ravishda tanladi. 1991-yildan boshlab davlat qurilishi bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Shu yili mamlakatda birinchi prezidentlik saylovi bo‘lib o‘tdi va Islom Karimov O‘zbekistonning birinchi Prezidenti etib saylandi. U boshchiligida mustaqil O‘zbekistonning poydevori qo‘yildi, konstitutsiya ishlab chiqildi va 1992-yil 8-dekabrda qabul qilindi. Konstitutsiya O‘zbekiston Respublikasining suveren davlat ekanini huquqiy jihatdan mustahkamlab berdi. Mustaqillik yillarida mamlakatda milliy armiyani tashkil etish, pul birligi — so‘mni joriy qilish, chegara va bojxona xizmatlarini shakllantirish kabi asosiy mustaqil davlat belgilarini yaratish ishlari amalga oshirildi. 1994-yilda milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi va o‘z iqtisodiy siyosatini yuritish imkoniyati yaratildi. Shuningdek, davlat ramzlari – Bayroq, Gerb va Madhiyamiz qabul qilindi. Mustaqillikdan keyingi ilk yillarda eng dolzarb masalalardan biri — iqtisodiy islohotlar edi. Markazlashtirilgan reja-iqtisoddan bozor iqtisodiyotiga o‘tish, xususiylashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish, xorijiy sarmoyalarni jalb qilishga qaratilgan chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. O‘zbekiston o‘zining "evolyutsion yo‘l bilan rivojlanish" tamoyiliga asoslanib, keskin islohotlardan voz kechib, barqaror va bosqichli o‘zgarishlarni afzal bildi. Bu esa iqtisodiy inqirozlar, ishsizlik va ijtimoiy tangliklarning oldini olishga yordam berdi. Ma’naviy-ma’rifiy sohalarda ham muhim o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbekiston o‘z milliy qadriyatlarini, tilini, dinini va madaniyatini tiklashga kirishdi. 1989-yilda davlat maqomini olgan o‘zbek tili amalda hayotga joriy qilina boshladi. Islom dini erkin amal qilinadigan bo‘ldi, yangi masjidlar, madrasa va diniy bilim yurtlari ochildi. Tabiiyki, buning natijasida xalqning tarixiy xotirasi, milliy o‘zligiga hurmati ortdi. Mustaqillik yillarida ta’lim sohasi ham tubdan o‘zgardi. Yangi o‘quv dasturlari joriy qilindi, oliy o‘quv yurtlari soni ortdi, chet eldagi ta’lim muassasalari bilan hamkorliklar yo‘lga qo‘yildi. Prezident maktablari, Ijod maktablari, Bilimlar bellashuvi va boshqa intellektual loyihalar orqali yosh avlodni zamonaviy ruhda tarbiyalash yo‘llari tanlandi. 2016-yilda Islom Karimov vafotidan so‘ng bo‘lib o‘tgan saylovlarda Shavkat Mirziyoyev prezidentlikka saylandi. Uning boshchiligida mamlakatda ochiqlik, islohotlar, xalq bilan muloqot, raqamlashtirish, korrupsiyaga qarshi kurash kabi sohalarda tub o‘zgarishlar boshlandi. Tashqi siyosatda ham O‘zbekiston dunyo bilan ochiq, do‘stona munosabatlarga ega bo‘lishni maqsad qildi. Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Tojikiston kabi qo‘shni davlatlar bilan aloqalar mustahkamlandi. Ayniqsa, oxirgi yillarda raqamli texnologiyalar, yoshlar siyosati, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, energetika, transport infratuzilmasi kabi sohalarda jadal o‘sish kuzatildi. “Yangi O‘zbekiston” tamoyili asosida davlat va jamiyat boshqaruvi takomillashtirilmoqda, Konstitutsiya yangilandi, xalq manfaatlariga yaqin bo‘lgan boshqaruv tizimi yo‘lga qo‘yilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekiston mustaqil, taraqqiyot sari intilayotgan, milliy manfaatlarini dunyo sahnasida himoya qila oladigan, yosh avlodini zamonaviy ilm-fan va texnologiyalar bilan qurollantirayotgan davlatga aylandi. Mustaqillik davri o‘zbek xalqining tarixida nafaqat siyosiy ozodlik, balki milliy uyg‘onish, taraqqiyot va yangilanish davri sifatida muhrlanmoqda.